Ilııas Esenberlınniń «Almas qylysh» romany  jáne Qazaq handyǵynyń tarıhy

Bereket Baqytjanuly Káribaev,

QR UǴA korrespondent – múshesi,

ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq

 ýnıversıtetiniń professory.

tarıh ǵylymdarynyń doktory.

"Qazaq handyǵyna 550 jyl" shyǵarmashylyq báıgesine

    XVIII ǵasyrda aıtyldy degen «Ulttyq sananyń oıanýy men nyǵaıýynda tarıhtyń atqarar rólin eshbir qoǵamdyq ǵylym atqara almaıdy» degen qaǵıda qazaq eli úshin eshqashan óz mánin joǵaltpaq emes. Keshegi keńestik kezeńde Odaqtyń quramynda bolǵan barlyq elder tarıhy qatań partııalyq baqylaýda bolyp, bir partııanyń tarıhy men bir  eldiń tarıhy mindetti pán túrde oqytylǵany belgili. Bul úrdis ásirese, soǵystan keıingi 50-70 jyldary qatty beleń aldy. Saıası, ekonomıkalyq, áleýmettik, mádenı ómirde de ortalyqtyń ústemdigi ashyq túrde bolmasa da, anyq baıqalatyn.  Eger de  osy úrdister keshendi túrde  jalǵasa berse, onda qazaq halqynyń sol kezeńdegi bir-eki býyn ókilderi tolyǵymen máńgúrttenip ketýshi edi.

    «Áreket etýshi kúshke árqashan qarsy áreket etýshi kúsh bar bolady» degen fızıka zańynyń qoǵamdyq ómirge de qatysy bar ekeni belgili. О́tken ǵasyrdyń 50-70 jyldary qazaq halqynyń rýhanı ómirin máńgúrtteý saıasatynyń tetikteri tolyǵymen iske qosylǵan kezde rýhanı keńistigimizdiń tutastyǵyn saqtap qalý úshin oǵan qarsy kúshter qalyptasady.  Dálel retinde «Meniń Qazaqstanym» ániniń(1956 jyly jazylǵan, ánin jazǵan  Sh.Qaldaıaqov, sózin jazǵan J.Nájimádınov) osy tusta dúnıege kelip, qazaq halqynyń rýhyn qalaı asqaqtatqany belgili. Tarıh ǵylymy markstik-lenındik metodologııanyń tar qursaýynda bolsa,  tarıhshylar – ıdeologııalyq maıdannyń aldyńǵy sapyndaǵy jaýyngerler delinip, olardyń aıtar oılary men jazbaq eńbekteri qatań baqylaýda ustalyndy. Ataqty tarıhshy E.Bekmahanovtyń «isinen» keıin tarıhshylarymyzdyń ózderi el tarıhynyń tereń qoınaýlaryna, tarıhtyń ózekti jáne kúrdeli taqyryptaryna bara almaı nemese barmaı, úkimettiń  júzege asyrǵan besjyldyqtar tarıhyn, ondaǵy partııanyń basshylyq rólin zertteýmen aınalysýǵa májbúr boldy. Dál osy tusta, qazaqtyń rýhanı ómiriniń ulttyq sıpatyn, qazaq ultynyń bolmysyn saqtap qalýǵa, qazaq halqynyń rýhyn asqaqtatýǵa  tarıhtyń egizdeı bolǵan syńary – ádebıet, tarıhshylarmen birge kóp qyspaqqa ushyraǵan zııaly qaýym – jazýshylar keledi. Qazaq halqynyń ortaǵasyrlardaǵy tarıhynyń mańyzdy máselelerin taqyryp etip alyp, jazýshylar ony kórkem ádebıet arqyly kópshilikke jetkizýge tyrysty. Osyndaı uly istiń basynda 2015 jyly 100 jyldyǵyn búkil qazaq jurty atap ótip otyrǵan kórnekti jazýshy, on jeti romannyń avtory, 1968 jylǵy Qazaq KSR Memlekettik syılyǵynyń  ıegeri  Ilııas Esenberlın(1915-1983) turdy.

    Qazaq ádebıeti tarıhynda alǵash ret tarıhı taqyrypqa qalam siltep, jańa baǵyttyń esigin  ashyp bergen  I.Esenberlın, osy salada óte jemisti eńbek etedi, qazaq halqynyń rýhanı ómirindegi asyl qazynaǵa aınalǵan keremet ádebı týyndylardy dúnıege ákeledi. Kezinde I.Esenberlınge ini bola bilgen, onyń «Kóshpendiler» trılogııasynyń redaktory bolǵan, búginde qazaq ádebıeti klassıkteriniń biri, halyq jazýshysy Qabdesh Jumadilovtyń aıtýynsha «...I.Esenberlın artyndaǵy biz sekildi jas jazýshylarǵa muzjarǵysh keme sekildi tyńnan jol salyp berdi»[1].

Jazýshy 1969 jyly «Qahar», 1971 jyly «Almas qylysh», 1973 jyly «Jantalas» romandarymen qazaqtyń rýhanı dúnıesin dúr silkindirip, qazaqy rýhtyń óshpeýine, qaıta onyń nyǵaıa túsýine yqpal etedi. Qazaq halqynyń  rýhanı ómirin tuqyrtýǵa baǵyttalǵan áreket etýshi kúshke «Kóshpendiler» trılogııasy qarsy áreket etýshi  kúsh retinde turdy jáne ol óziniń negizgi mindetin atqara aldy. Onyń bir kórinisine bala kezimde kózim kórgen bir oqıǵany aıtyp ótsem deımin.

      Shamasy 1972 jyldyń kóktemi-jaz aılary bolar. Aral teńiziniń soltústik-batys jaǵalaýyndaǵy Aqespe degen kishigirim balyqshylar aýylynda  2-3 kósheden ǵana turatyn  60-70 úı bar-dy. Bizdiń  kósheniń boıynda bizben  kórshiles  úıde únemi kózine qap-qara kózildirik taǵatyn bir shal turdy. Eki aıaǵy tizeden joǵary joq, arbaǵa tańylǵan bolatyn. Kúnde kúndizgi saǵat 11-12-de jáne keshke jaqyn, biraq  áli kún jaryqta oǵan týysqanynyń joǵary synypta oqıtyn bir balasy kelip kitap oqyp beretin. Bizder, 1-2 synypta oqıtyn kórshi úıdiń balalary keıde qyzyq kórip, shaldyń janyna jaıǵasyp alyp tyńdaımyz. Biraq ne oqylyp jatqanyn bilmeımiz. Bizge qyzyǵy – tyńdap otyrǵan shaldyń áseri bolatyn. Keıde kitap oqyp otyrǵan balany toqtatyp, qeı tustardy qaıta oqytady, al keıde aıyzy qanyp,  «ıı, ıı» dep, erni jybyrlap birdemeler deıtin. Bizge sol qyzyq bolyp kórinetin. Sol jyly aýylymyzda úlkenderdiń aýzynan «Esenberlın», «Almas qylysh» degen sózderdi kóp estidik.

      Keıinnen 6-7 synyptarda «Almas qylyshty» ózimiz de oqyp shyqtyq. Jartylaı túsindik, jartylaı túsinbedik. Adam esimderi óte kóp, biri este qalsa, biri qala bermeıdi. Tek naqty oqıǵalardy baıandaıtyn tustar ǵana este qalǵan. Ulttyq ýnıversıtettegi tarıh fakýltetiniń stýdenti atanyp, kitapty  qaıta oqyǵan kezimde   ǵana onyń qandaı mańyzdy ekenin túsindik.

      Aýyldaǵy osy oqıǵalardy qazir eske  ala otyryp, mundaı jaǵdaı búkil qazaq aýylynda boldy dep oılaımyn. Ol kezde ár aýylda kitaphana, kitap dúkenderi jumys jasaýshy edi. Oqýǵa múmkinshiligi joqtar bireýlerge oqytyp, tarıhqa degen rýhanı shólin qandyrsa, al qalyń oqyrman «Almas qylyshty» oqý  arqyly  eldiń bes ǵasyr burynǵy tarıhymen tanysyp, boılaryna qýat aldy,  jigeri tasyp, sanasy  rýhtandy,  júzderinde  qýanysh sezimi uıalady dep júz paıyz senimmen aıta alamyn. Osylaısha, el tarıhynyń bir iri taqyrybyna arnap jazylǵan «Almas qylysh» romany  búkil halyqtyń rýhanı ómiriniń tynysyn keńeıtip, árkimge kúsh-jiger beredi. Kitapty oqyǵan árbir oqyrmannyń boıyndaǵy kúsh-qýat pen búkil halyqtyń boıyndaǵy kúsh-qýat buǵan deıin aıtyp ótkenimizdeı, áreket etýshi kúshke qarsy turǵan rýhanı kúshti qalyptastyrdy. Búgingi kúngi elimizdiń táýelsizdik alyp, onyń irgesiniń bekýine sol kezde qalyptasqan rýhanı kúshterdiń  áseri boldy dep aıtýǵa bolady.

     Kásibı tarıhshy retinde I.Esenberlınniń «Almas qylyshynyń» qudireti nede boldy eken dep kitapty qaıta qaraýǵa týra keldi. Kitaptyń kórkemdik jaǵyn synshy-ádebıettanýshylardyń enshisine qaldyryp, onyń tarıhılyq jaqtaryna  erekshe den qoıdym.

     «Almas qylysh» romanyndaǵy  alǵashqy tarıhılyq jaqqa onyń ýaqyt pen keńistik uǵymdaryn naqtylaýy der edim. Kitaptaǵy  oqıǵalardyń basym bóligi XV ǵasyrdyń orta tusynan XVI ǵasyrdyń alǵashqy on jyldyǵy aralyǵynda qazirgi Qazaqstan nemese burynǵy Shyǵys Deshti Qypshaq jerinde   jáne Shyǵys Túrkistan men Maýerennahr  aýmaqtarynda ótedi. Keı tustarda avtor tarıhı sheginister jasaı otyra,  XIII –XIV ǵasyrlardaǵy Shyńǵys han, Joshy han, Batý han, Úgedeı han, Kúıik han, О́zbek han, Jánibek han, Berdibek handarǵa qatysty oqıǵalardy  qosymsha túrde baıandap ótedi. Sóıtip, romannyń mazmunyndaǵy ýaqyt pen keńistik uǵymdary óte dál kórsetiledi. «Almas qylyshta» baıandalǵan, sýrettelgen   ýaqyt sheńberi  Qazaqstan tarıhyndaǵy asa mańyzdy kezeńderdiń biri - Qazaq handyǵynyń qurylýy men kúsheıýi aralyǵyna  saı keledi.

     I.Eseberlınniń tarıhı taqyrypqa arnalǵan týyndysynyń eń qundy jeri onyń derektik negizinde jatyr. Avtor sol jyldardaǵy tarıh ǵylymyna belgili jáne orys, qazaq tilderinde ǵylymı aınalymǵa túsirilgen barlyq jazba derek málimetteri men qazaq halqynyń aýyz ádebıetiniń materıaldaryn sheber paıdalanǵan. Eń bastysy, «Almas qylysh» avtory XIII-XVI ǵasyrlardaǵy Qazaqstan tarıhynyń etno-saıası tarıhyna qatysty sol kezeńdegi eń ozyq dep sanalǵan tarıhı oı-tujyrymdardy da paıdalanady. Al oǵan qol jetkizý úshin qanshama monografııa, qanshama maqalalar men  jınaqtar qaraldy, taldandy deseńizshi!

      Tarıh ǵylymynda zertteý jumysynyń qundylyǵyna tyń derekterdi qoldaný, ony taldaý, sol arqyly qarastyryp otyrǵan máselege baılanysty zertteýshiniń jasaǵan tujyrymdary jatatyny belgili. Qazaqstan tarıhynyń damyǵan jáne keıingi ortaǵasyrlyq kezeńinen  habary bar oqyrmannyń «Almas qylyshpen» muqııat tanysqan kezde ondaǵy derekterdiń moldyǵyna jáne avtordyń olardy kásibı zertteýshi sııaqty ret-retimen qoldana bilgenine tań qalmasqa sharasy qalmaıdy.  Avtordyń  belgili bir oqıǵany tarıhı zańdylyqtarǵa saı sóılete bilgeni, tarıhı damý jelisinen shyqpaı eki oqıǵa arasyndaǵy baılanystardy jazýshylyq qııalmen jalǵaı bilgeni, tipti basty keıipkerler arasyndaǵy dıalogtardyń ózi tarıhı kezeńniń shyndyǵyna saı kelýi mine, osy aıtylǵandardyń bári jazýshynyń qur qııalynyń jemisi emes, onyń taqyrypqa qatysty izdenisteri men zertteýleriniń nátıjesi bolyp tabylady. Kitaptaǵy árbir derekti qarastyrý barysynda avtordyń otyzdan astam ortaǵasyrlyq avtorlardyń derekterinen málimetterdi paıdalanǵanyna kózimizdi jetkizdik. Olardyń ishinde Marko Polo, Rashıd ad-dın, Masýd ben Osman Kýhıstanı,  Kamal ad-dın Bınaı,  Natanzı,  Muhammed Haıdar Dýlatı, Jýveını, Zahır ad-dın Babyr, Mahmýd ben Ýálı, Ábilǵazy, Qadyrǵalı Jalaıyr  jáne taǵy basqa avtorlar bar. Sondaı-aq kóptegen halyqtyń aýyz ádebıetiniń materıaldaryn kezdestirýge bolady. Keıbir tustarda jazýshynyń óz qııalynan týǵan shtrıhtar keıipkerler arasyndaǵy qarym-qatynastardy odan ári ýshyqtyrady, romandaǵy  oqıǵalardy shıelenistire túsedi. Olardyń bári jazba derek málimetterimen tolyqtyrylyp, bir-birimen baılanystyrylyp usynylady.  Sózimiz dáleldi bolýy úshin kitaptaǵy derek málimetterine nazar aýdaralyq.

      «Almas qylyshtyń» birinshi betinen bastap I.Esenberlın XIII  ǵasyrdaǵy ıtalıandyq jıhangez Marko Polonyń mońǵol áskeriniń qurylymy, soǵysý óneri men  áskerı tártibi jóninde jazǵan málimetin óte utymdy qoldanady.  Romanda  ol týraly bylaısha baıandalady: «Ábilqaıyr kózin jumdy. Jaqynda ǵana farsy tiline aýdarylǵan Shyńǵys babasynyń ámiri júrip turǵan kezinde Qaraqurymda bolǵan ıtalııalyq bir jıhangez  jolaýshynyń jazǵan kitabynyń árbir árpi  baqandaı bop kóz aldyna tura qaldy. Ábilqaıyr ernin jybyrlatyp oqı bastady: «... Shyńǵys han on adam bir adamǵa baǵynsyn dep buıyrǵa, al on onbasy bir júzbasyǵa bas ıgen. On júzbasynyń ústinen bir adam qaraǵan. Ony myńbasy degen...»[2, 9]. Osy derekti biz Marko Polonyń kitabynan kezdestiremiz[ 3, 81-82].

     Avtordyń jıi qoldanǵan dereginiń birine XIV ǵasyrdyń basynda jazylǵan parsy tarıhshysy Rashıd ad - dınniń «Jylnamalar jınaǵynyń» málimetteri jatady. Bul eńbektegi Shyńǵys hannyń tórt ulynyń ákeden qalǵan jerlerdi tórt ulysqa  bólip alyp, árqaısysy bir –bir ulystan basqarýy,  Joshy men Tóle, Úgedeı men Shaǵataı urpaqtary arasyndaǵy taq úshin talas-tartystar, Batýdyń batys elderine joryǵy jáne jaýlap alýlary,  Úgedeıdiń qaıtys bolyp, ornyna uly Kúıik hannyń bılikke kelýi, Batý han men Kúıik han arasyndaǵy qaıshylyqtar, Kúıik hannyń ólimi jáne taǵy basqa kóptegen tarıhı derekter «Almas qylyshta» Ábilqaıyr hannyń oıy túrinde  baıandalyp, oqyrmandy óz ıirimine orap alady[2, 10-14].

    I.Esenberlın kitabynyń qundylyǵy onyń derekteriniń moldyǵynda jáne olardy avtordyń utymdy qoldana bilýinde bolsa kerek. Tek qana Ábilǵazyda kezdesetin «Nar moıyny Berdibekte kesildi» degen sóz tirkesin ol bylaısha qoldanady. «...Osy áz Jánibek handy qarańǵy túnde týǵan balasy Berdibek óz qolynan baýyzdap, han taǵyna jetti. Biraq Berdibek qur ákesin óltirip qana qoımady. Altyn Orda taǵynan dámeter dep, bir jazda at jalyn tartyp miner aǵa-inisin tegis óltirdi. Abat eldi ala aıran etti. Áıtse de menshiktengen altyn taq oǵan qutty bolmady. Taqqa otyrǵanyna eki jyl óter-ótpesten, qastasqan týystary onyń ózin baýyzdap óltirdi. Halyq arasyna tarap ketken «Nar moıny kesilgen, Berdibek han ólgen kez» degen máteldiń ańysy sodan. Mine, osy Berdibek hannyń ólýimen birge Batý urpaǵynyń Altyn Ordaǵa han bolýy da bitken»[2, 12]. Osy joldarǵa negiz bolǵan Ábilǵazynyń deregi bylaısha baıandalady: «...Berdibek han óte zalym jáne pasyq, ishi qara adam edi. Aǵa-inisi, barlyq týystarynan eshkimdi qaldyrmaı, bárin óltirdi. Bul pánıden ózi ótpeıtindeı kórindi. Aqyry patshalyǵy uzaqqa barmady, eki jyldan keıin jeti júz alpys ekinshi jyly opat tapty. Saıyn han áýleti Berdibekpen aıaqtaldy. О́zbek ishinde «Nar moıyny Berdibekte kesildi» degen mysal bar. Budan soń Joshy hannyń ózge balalarynyń áýleti patshalyq qurdy»[4, 117]. Tek osyndaı derek málimetin jetik meńgergen adam ǵana joǵaryda keltirgen úzindini jaza alady.

«Almas qylyshta» qazaq hany Jánibek hannyń ózi jáne onyń urpaqtary týraly baıandalǵanda olardyń áıelderiniń esimderi tolyq aıtylyp otyrylady. Ol jazýshynyń qııalynan týǵan dúnıe emes, naqty jazba derekte kezdesetie málimetter. Qadyrǵalı Jalaıyr eńbeginiń «Oraz-Muhammed han dastany» atty taraýynda qazaq handary týraly málimetter tunyp tur[5,121-123].

    Romanda derek málimetteriniń tunyp turǵanyn mynadaı bir abzastan –aq baıqaýǵa bolady. Sony tyńdap kórsek.

    «Ábilqaıyr taǵy da oıǵa shomdy.

      On jeti jasynda «Batý taǵy», «О́zbek taǵy» dep atalǵan Dáshti Qypshaq taǵyna otyrdy. Ol kezde han ordasy sonaý shyǵystaǵy Ertis ózeniniń qoınaýyndaǵy Chınga Tura qalasyna tý tikken, maıdandy sol tusta ashyp, jeke-jeke ulys bolyp otyrǵan qazaq handaryn jeńip, birte-birte Esil, Tobyl, Nura ózenderiniń boıyn tegis ózine qaratty. Sol qarqynmen ol bir kezde, Joshynyń ordasy tigilgen, Ulytaý boıyna jetti. Endi óziniń astanasyn Batý hannyń áskeri eki júz jıyrma jyl buryn bas qosqan Keńgir boıyndaǵy Orda-Bazar dep atalatyn qalaǵa kóshirdi. Ulytaý Dáshti Qypshaq dalasynyń kindik ortasy. Batysy - Edil, Jaıyq, soltústigi – Esil Tobyl, shyǵysy – Ertis, ońtústigi – Syr boıy. Osy Dáshti Qypshaq jerine tegis ıe bolǵannan keıin, ol Maýerennahr jerine kóz sala bastady. Otyz jyl handyq qurǵan ómirinde Úrgenish pen Samarqantty shapty. Maýerennahrdan Syǵanaq, Sozaq, Otyrar, Aqruq, Aq-Qorǵan tárizdi Dáshti Qypshaq eliniń kóne shaharlaryn qaıtaryp aldy. Sóıte júrip ol bir jaǵynan Aqsaq Temir urpaqtaryna qyz berip, qyz alyp, ábden qandasyp ketti. Aqyrynda Ábilqaıyr bul kezderde túrki, ıran elderi «Kók Orda», al orys shejirelerinde «Aq Orda» dep atalǵan keshegi Altyn Ordanyń keń baıtaq alyp dalasyna tolyq ıe boldy»[2,31].

     Endi osy keltirilgen jarty bettik úzindide qansha derek materıaldary qoldanǵanyn anyqtap kórelik.

      «On jeti jasynda «Batý taǵy», «О́zbek taǵy» dep atalǵan Dáshti Qypshaq taǵyna otyrdy» degen málimetti I.Esenberlın XVI ǵasyrdyń 40-50 jyldary aralyǵynda jazylǵan shıbanılyq áýlettiń tarıhshysy Kýhıstanıdyń «Tarıh-ı Abý-l-Haır-hanı» atty eńbeginen alady. Derek málimetinde ol jóninde bylaı delinedi: «On jeti jasynda meshin  jylyna sáıkes keletin segiz júz otyz úshinshi jyly [Ábilqaıyr han] saltanatty  jaǵdaıda  memleket bıleýshisiniń  taǵyna otyrdy»[6, 144]. Osy derekte taǵy da mynadaı málimet kezdesedi: «Bir shetinen ekinshi shetine deıingi taza aýasy men móldir sýy basqa aımaqtardan erekshelenetin Deshti Qypshaqtaǵy Saın-han taǵy («Batý han taǵy» - B.K.)  [Ábilqaıyr hannyń] ıeligine ótkennen keıin halyqqa beıbitshilik ornady»[7 ,171]. Kýhıstanıdyń osy eńbeginde Ábilqaıyr hannyń 1428-1431 jyldary Deshti Qypshaq aýmaǵyndaǵy shıbanılyq ulystardy qalaı baǵyndyrǵany jóninde baıandalady[6, 146-149]. Dál osyndaı saryndaǵy Ábilqaıyr hanǵa qatysty málimetter Hodjamqulı-bek Balhıdyń «Tarıh-ı Kıpchakı» atty eńbeginde ushyrasady[7,389-393]. Balhı Ábilqaıyr hannyń Deshti Qypshaqtaǵy baǵyndyrý soǵystarynyń nátıjesin: «[Ol] Deshti [Qypshaqty] [óz] memleketiniń astanasy etti», - dep  qorytyndylaıdy[7, 393]. «Almas qylyshtaǵy» joǵaryda keltirgen úzindiniń bir bóligin  taldaý arqyly kitap avtorynyń qanshama derekti aqtaryp, qanshama málimetti paıdalanǵanyn baıqaımyz.

     I.Esenberlın osy bir úzindini jazý úshin tek musylman avtorlarynyń málimetterin shektelmegen. Ol 1965 jyly Máskeý qalasynda jaryq kórgen keńes-ózbek tarıhshysy B.A.Ahmedovtyń «Gosýdarstvo kochevyh ýzbekov» atty zertteý kitabyndaǵy Ábilqaıyr hannyń bılikke kelýi men onyń alǵashqy joryqtary, onyń nátıjeleri jónindegi tujyrymdarymen de tanysady, olardy óte tıimdi  paıdalanady.  Munda zertteýshi Ábilqaıyr hannyń 1428 jyly Týra qalasyn, 1429 jyly Tobyl ózeni boıynda týysy shıbanılyq Mahmud qoja handy jeńip, onyń ulysyn ózine qosyp alǵanyn, 1428-1431 jyldar aralyǵynda soǵystar arqyly búkil Shıban ulysyn biriktergenin jazǵan bolatyn.[8, 48].

       I.Esenberlınniń  «... Endi óziniń astanasyn ...Keńgir boıyndaǵy Orda-Bazar dep atalatyn qalaǵa kóshirdi» degen sóılemine negiz bolǵan tujyrymdardy Á.Marǵulannyń zertteýlerinen kezdestiremiz. Onda arheolog Orda-Bazar qalasy Keńgir ózeniniń boıynda ornalasqan, kezinde bul qala Batyı hannyń ordasy bolǵan edi dep jazǵan bolatyn[9,129].

Romandaǵy  «...Dáshti Qypshaq jerine tegis ıe bolǵannan keıin, ol Maýerennahr jerine kóz sala bastady. Otyz jyl handyq qurǵan ómirinde Úrgenish pen Samarqantty shapty» degen sóılemniń negizderi  «Tarıh-ı Abý-l-haır-hanı», «Tarıh-ı Kıpchakı» eńbekterindegi málimetterden jáne monografııalyq zertteýlerden alynǵany birden kórinedi[6,162-167; 7, 391-392; 8, 49-51.].

        Sondaı-aq B.A.Ahmedovtyń eńbegindegi: «Ábilqaıyr han Moǵolstandaǵy saıası bytyrańqylyq pen Shahrýhtyń qıynshylyǵyn sheber paıdalana otyra, 1446 jyly Syrdarııa ózeniniń eki jaǵynda ornalasqan  Aq-Qorǵan, Arkók, О́zgent, Syǵanaq jáne Sozaq bekinis-qamaldaryn basyp aldy», - degen tujyrymy úzindide kórinis tapqan.[8, 57-58]. Sonyme birge  biz qarastyryp otyrǵan derek málimetterinde Ábilqaıyr hannyń Ulyǵbektiń qyzy Rabıǵa sultan begimge úılengendigi týraly I.Esenberlın:  «Sóıte júrip ol bir jaǵynan Aqsaq Temir urpaqtaryna qyz berip, qyz alyp, ábden qandasyp ketti», - dep  aıtyp ótedi[6, 167].

     Al endi «Aqyrynda Ábilqaıyr bul kezderde túrki, ıran elderi «Kók Orda», al orys shejirelerinde «Aq Orda» dep atalǵan keshegi Altyn Ordanyń keń baıtaq alyp dalasyna tolyq ıe boldy» degen sóılemdegi oıdyń derektik negizderine nazar aýdarsaq, «Almas qylysh» avtorynyń izdenisteriniń tereńdigine tań qalmasqa sharań qalmaıdy! Romandaǵy osy bir ǵan sóılemdi qaǵazǵa túsirý úshin jazýshy qanshama derekti qarap, qanshama tarıhı zertteýlerdi meńgeredi.

    XIV-XV ǵasyrlarda Shyǵys Deshti Qypshaq aýmaǵyndaǵy nemese qazirgi Qazaqstan aýmaǵyndaǵy saıası qurylymnyń qalaı dep atalǵandyǵy jóninde tarıhshylar arasynda áli kúnge deıin daý-damaı bar. Zertteýshilerdiń bir toby bul aýmaqty «Aq Orda» dep atasa, al ekinshi bir toby mundaı pikirlermen kelispeı «Kók Orda» ataýyn qoldanady. Qazirgi kezeńde bul másele boıynsha qanshama dıskýssııa bolyp, qanshama maqalalar jazyldy. Tipti  máseleniń zerttelý tarıhynyń ózin meńgerý tarıhshylar úshin birshama qıyndyqtar týǵyzady. Al jazýshynyń osy bir ǵana sóılemdi romanǵa engizý úshin qanshama izdengenin kóz aldyńyzǵa elestetip kórińizshi! Jalpy, «Almas qylysh» romanynyń qudireti nede degen suraqtyń jaýaby osy jerden kórinse kerek. Romannyń kúshtiligi men qudireti - onyń tarıhı derektik negizderiniń moldyǵynda degen bolar edim.

    Bir ǵana sóılemdi romanǵa engizý úshin I.Esenberlınge  Altyn Orda tarıhyna arnalǵan arnaıy zertteýlerdi, atap aıtsaq,  B.D.Grekov pen A.Iý.Iаkýbovskııdiń, L.N.Nasonovtyń, V.V.Bartoldtyń, M.G.Safargalıevtyń jáne taǵy basqa avtorlardyń arnaıy zertteýlerimen tanysýyna týra keledi. «Altyn Orda tarıhyna qatysty materıaldar jınaǵy» atty eki tomdyq eńbektegi arab avtorlary men parsy tilinen aýdarylǵan kóptegen tarıhı  shyǵarmalardy jáne  eń bastysy,  Natanzıdyń «Eskendirdiń anonımi» atty dereginiń málimetterin meńgeredi.

     M.G.Safargalıevtyń «Raspad Zolotoı Ordy» atty 1960 jyly jaryq kórgen monografııasy jazýshynyń kitap sóresinde emes, jazý ústeliniń ústinde beti eshqashan jabylmaıtyn kitaptarynyń biri bolǵan sekildi[10]. Keıinnen jazýshy mundaǵy tarıhnamalyq tujyrymdardardy óziniń «Altyn Orda» atty trılogııasynda qoldanady.

    Izdenimpaz jazýshy aqyry máseleniń túıindi ekenin ańǵara kele, máseleniń derektik negizderi men soǵan qatysty tarıhnamalyq oılardy zerdeleı kele, XIV-XV ǵasyrlardaǵy Shyǵys Deshti Qypshaq aýmaǵyn  «Túrki, ıran elderi «Kók Orda», al orys shejirelerinde «Aq Orda» dep atalǵan keshegi Altyn Ordanyń keń baıtaq alyp dalasy», -  dep  jazady.

     «Alma qylysh» romany – Qazaq handyǵynyń qurylýy men kúsheıýin sýretteıtin kórkem týyndy. Qazaq handyǵynyń qurylýyndaǵy eń basty oqıǵaǵa - Kereı men Jánibek handardyń qaramaǵyndaǵy elimen Ábilqaıyr handyǵynan bólinýi jatatyny barshaǵa málim. Al osy bólinýge túrtki bolǵan jaǵdaıdy kórsetetin jazba derek málimeti áli kúnge deıin belgisiz. Kerisinshe, halyq aýyz ádebıetiniń materıaldary osy jetispeýshiliktiń ornyn toltyra alady. Alǵash ret tarıhnamada Sh.Qudaıberdiuly birinshi bolyp, 1911 jyly jaryq kórgen eńbeginde Qara qypshaq Qobylandy batyrdyń qysastyqpen Aqjol bıdi óltirýi jáne odan keıingi órbigen oqıǵalar – Kereı men Jánibek handardyń Ábilqaıyr hannan bólinýine sebep  boldy dep jazǵan bolatyn[11, 22-23]. I.Esenberlın zamanynda Shákárimniń eńbegin qoldanbaq túgil, onyń esimin ashyq aıtýǵa tyıym salynǵan bolatyn. Soǵan qaramastan jazýshy batyldyqqa baryp, Shákárimniń eńbegin tabady da,  ondaǵy materıaldardy romannyń basty sıýjetteriniń birine aınaldyryp jiberedi. Qobylandy batyrdyń Aqjol bıdi óltirýi jáne sonyń tóńiregindegi oqıǵalardy oqyrmannyń ózi romannan oqyp alar degen oımen, biz bul jerde kitaptan úzindi bermeı otyrmyz.

Áńgime tórkini Kereı men Jánibek handarǵa aýysqannan keıin romanda bul eki tulǵaǵa qatysty qandaı derek málimetteri qoldanylǵan degen máselege  nazar aýdaryp kórelik.

     Qazaq handyǵynyń negizin salǵan Kereı men Jánibek handardyń bir-birine týystyǵyn avtor kitapta bylaı dep jazady: «Ábilqaıyrdyń seskenetin jaýy ekeý: biri – Orys hannan týǵan Quıyrshyq hannyń balasy Baraq uly Jánibek pen onyń úsh atalas týysy Kereı. Ekinshisi óziniń atalasy Maqmúdek hannan týǵan Hodja Muhamed hannyń balasy Abaq»[2, 13]. Ortaǵasyrlyq shıbanılyq úsh tarıhı shyǵarma  - «Tavarıh-ı gýzıda-ıı nýsrat-name», «Fath-name» jáne «Shaıbanı - name» eńbekterinde ǵana osy jóninde málimetter bar[12, 19; 13,56-57; 14, 99]. Al Kereı men Jánibek handardyń týystyǵyn kórsetetin derektiń eń alǵashqysy – «Tavarıh-ı gýzıda-ıı nýsrat-name» deregindegi «Joshy urpaqtarynyń shejiresi» atty málimetter[12, 41-42]. Onda bylaı delinedi: «Orys hannyń jeti uly bes qyzy boldy. Uldarynyń esimderi – Toqta-Qııa, Qutlyq-Buqa, Tuǵlyq-Bolat, Quıyrshyq, Toqta-Bolat, Saıd-Ahmet, Saıd-Áli. Qyzdarynyń esimderi – Meńli-bek, Sheker, Sýdı-bek, Iran-bek, Meńli-Túrken. Toqta-Qııanyń úsh uly jáne úsh qyzy boldy. Onyń uldarynyń esimderi – Táńirberdi, Iagýdjak-aneke, Bolat.   ... Bolattyń uly Kereı han.

     Quıyrshyqtyń uly – Baraq han. Onyń qyzdary – Baıanda-sultan, Rýkııa. Baraq hannyń úsh uly boldy. Olar – Mir-Saıd, Mir-Qasym Bý-Saıd (ony taǵy da Jánibek han dep te ataıdy)»[12, 42]. Osyndaı derek málimetterin meńgerý arqyly ǵana jazýshy qazaq handarynyń týystyǵy jóninde pikir aıtyp otyr.

     I.Esenberlın «Almas qylyshty» jazý barysynda tek derek máselelerimen shektelip qoımaǵan. Sonymen birge ol jazyp otyrǵan taqyryptaryna qatysty tarıh ǵylymyndaǵy tarıhnamalyq tujyrymdardy da meńgergeni baıqalady. Solardyń bir-ekeýine toqtala ketsek.

    Tarıh ǵylymynda Batyı han bastaǵan mońǵol áskerleriniń batysqa jasaǵan jeti jyldyq joryǵy jáne olardyń keıin  oralýy týraly birneshe pikirler bar. Mysaly, keńestik tarıhnamada buǵan qatysty mynadaı tujyrym aıtylady: «Feodaldyq bytyrańqylyq pen jaý áskeriniń orasan kóp bolýy Rýsti mońǵol-tatar ezgisinen qutqarmady. Biraqta orys halqynyń erlikpen qarsylyq kórsetýi jaýlap alýshylardyń kúshin azaıtty, sóıtip, Ortalyq Evropa elderi – Polshaǵa, Vengrııaǵa, Chehııaǵa, Slovakııaǵa baǵyttalǵan joryqtarynyń kúshin álsiretti. Sodan soń jaýlap alýshylar shyǵysqa oraldy»[15, 46]. Bul tujyrym - sol kezeńdegi mońǵol áskerleriniń keıin oralýyn túsindiretin birden-bir resmı pikir bolatyn. Bul pikirdiń ar jaǵynda Evropa halyqtaryn mońǵol jaýlap alýshylyǵynan ózi qurban bola otyra,  orys halqy qutqardy degen oı jatty. Al evropalyq avtorlar bolsa, buǵan qatysty múlde basqa tujyrymdardy alǵa tartady. Olardyń ortaq pikirinshe, mońǵol jaýlap alýshylyǵyna qarsy evropalyq memleket basshylary Vatıkan týy astynda birige bastady. Mundaı kúshpen soǵysýǵa júregi daýalamaǵan Batyı han keri oralýdan basqa jol tappaıdy.

    Al bul jóninde «Almas qylyshta» ne delinedi eken, sony tyńdap kórelik.     «Sol bir jyl kún tutylǵan bir myń eki júz otyz altynshy jyly edi ǵoı. Batý han bastaǵan qalyń qol jazdyń aıaq kezinde Edil boıyndaǵy bulǵarlardyń astanasyn aldy. Úsh jyldyń ishinde Batý áskeri Rıazan, Vladımır, Sýzdal, Kıevti shaýyp batysqa jol ashyldy. Qan sýdaı aqty. Janǵan qala, jylaǵan bala. «Shyńǵyshan!», «Batýhan!», «Súbitaı bahadýr!» attary álemdi túrshiktirdi. Batý áskeriniń aldynda Evropa memleketteriniń baı ólkeleri qaldy. Mońǵoldyń aqtanger tapal jylqysynyń tuıaǵy endi Polsha, chehtar men madııarlardyń jerin basty. Aldarynan Adrıat teńiziniń jaǵasyn jaılaǵan taǵy slavıan elderi kórindi.

    Batýhan ol aralarǵa jeter me edi, qaıter edi, dál osy kezde ıaǵnı bir myń eki júz qyryq birinshi, dońyz jyly uly han Úgedeı óldi degen habar keldi. Batý keıin qaıtty. Bóten elderdi alý qýanyshynan Qaraqurymdaǵy Shyńǵys taǵyna kimniń otyrý qaýpi kúshti boldy»[2, 11]. Kórip otyrǵanymyzdaı, I.Esenberlın resmı tujyrymdy bile otyra, ony moıyndamaıdy, ózindik tyń tujyrymdy usynady. Bul pikirdiń shynaıy ekendigin qazirgi kúni tarıh ǵylymy dáleldep otyr.

     Biz joǵaryda  I.Esenberlınniń tarıhnamalyq tujyrymdardy jaqsy meńgergendigi jóninde aıtqanbyz. Romannyń negizgi oqıǵasy – Qazaq handyǵynyń qurylýy bolǵandyqtan, avtor osy máselege qatysty tarıhnamalyq tujyrymdardy qarastyryp, óziniń oı eleginen ótkizedi. Sol jyldardaǵy birden bir ústem tujyrymǵa – akademııalyq basylymdaǵy   tujyrym jatty.

     1957 jyly Qazaq SSR Ǵylym Akademııasynyń tarıh, arheologııa jáne etnografııa ınstıtýtynyń jetekshi mamandary jazǵan «Qazaq SSR tarıhynyń» birinshi tomy jaryq kóredi. Tomdaǵy Qazaq handyǵynyń qurylýyna arnalǵan taraýdy  tarıhshy V.F. Shahmatov oryndaıdy [16, 137-141 bb.]. Onda Qazaq handyǵynyń qurylý tarıhynyń jazylýyna sol jyldary eń bedeldi shyǵystanýshylardyń biri – A.A. Semenovtyń pikirleri negizge alynady. Onyń pikiri boıynsha Kereı men Jánibektiń Ábilqaıyr hannan bólinip ketýi ortaǵasyrlardaǵy jaı ǵana rý-taıpalardyń qashyp ketip, basqa hanǵa baryp qosylýy, ol jalpy sıpatqa ıe bolmaǵan. Sondaı-aq, HYI ǵasyrlardyń basyna deıin birneshe qazaq sultandarynyń ıelikteri bolǵan degen tujyrym 1957 jylǵy tomda aıtylady. Endi osy akademııalyq basylymdaǵy pikirler men tujyrymdarǵa nazar aýdaralyq.

1) Tomda taraý men  taraýsha  "Qazaq handyǵynyń qurylýy" dep atalady da, «Alǵashqy qazaq handyqtary Qazaqstan aýmaǵynda HY ǵasyrda» paıda boldy»,- degen tezıs usynylady [16, 137 b.].

2) «Tarıh-ı Rashıdıdegi» Kereı men Jánibektiń bólinip ketýi týraly málimetti keltire otyryp, Moǵolstannyń batysynda Shý men Sarysý ózenderi aralyǵynda Jánibek handyǵy paıda bolǵandyqtan, kóp uzamaı Jánibek hannyń týystarynyń da Ábilqaıyr hannan táýelsiz ıelikteriniń qurylǵandyǵy aıtylady [16, 140 b.].

3) Ábilqaıyr han qaıtys bolǵannan keıin О́zbek Ulysyndaǵy aýlaýyzdyqtardy paıdalanyp, bılikti tartyp alý úshin Kereı men Jánibek handar basqa da sultandarmen birige otyryp kúres júrgizedi. Biraq Jánibek han О́zbek Ulysynda birden ornyǵa almaıdy.

4) Qazaq dalasynda Buryndyq handyǵymen qatar Qasymnyń, Janyshtyń, Tanyshtyń, Ahmedtiń jáne taǵy basqa sultandardyń ıelikteri bolady.

Baıqap otyrǵanymyzdaı, 1957 jylǵy Qazaq SSR tarıhynyń  birinshi tomynda Qazaq handyǵynyń qurylýy múlde basqasha túsindiriledi. Tujyrym avtorynyń túsindirýinshe,  aldymen  usaq qazaq handyqtary qurylǵan, keıinen usaq handyqtardyń birigýi nátıjesinde Qazaq handyǵy dúnıege kelgen.

«Almas qylyshty» oqı otyra osy pikir aldyńnan shyǵyp otyrady. Áli de bolsa Qazaq handyǵy qurylmaı jatyp, «qazaq rýlary», «qazaq jerler» degen sózderdi jıi ushyratasyz. Buny sol kezdegi tarıh ǵylymyndaǵy resmı tujyrymnyń áseri dep túsinýimiz kerek.

I.Esenberlınniń tarıhı taqyrypqa arnalǵan romanyndaǵy árbir derek málimeti men tarıhnamalyq tujyrymdar áli de bolsa zertteýdi qajet etedi. Biz osy maqalamyzda tek solardyń birnesheýine ǵana toqtaldyq.

Áli kúnge deıin oqyrmandarynyń ystyq yqylasyna bólenip otyrǵan avtor men onyń kitabynyń qudireti nede degen suraqqa endi ǵana jaýap tapqandaımyz. Onyń birneshe sebebi bar.

Birinshiden, avtordyń sol zamanda osyndaı taqyrypqa baryp, tyńnan túren sala bilýi jáne ádebıet arqyly tarıhtyń mindetin atqarýǵa at salysýy bolsa kerek.

Ekinshiden, óte kóp jazba derek málimetterin, halyq aýyz ádebıetiniń materıaldary  men  tarıhı zertteý materıaldaryn meńgerip, olardy tıimdi qoldana bilýi jatsa kerek. Bular óz kezeginde «úıdiń beriktigi irgetasynda» demekshi, romannyń bar júgin kóterip tur. Kitaptyń jazylǵanyna jarty ǵasyrǵa jýyq ýaqyt ótse de, ol áli kúnge deıin óziniń ózektiligin joǵaltqan joq.

Úshinshiden, «Almas qylysh» jáne onyń avtory  qazaq halqymen máńgi birge jasaı beretin rýhanı dúnıe dep sanaýǵa ábden turady.

Ádebıetter:

1. Q.Jumadilovtyń avtorǵa aıtqan aýyzsha áńgimesi.
2. Esenberlın I. Kóshpendiler: Tarıhı trılogııa. – Almaty: «I.Esenberlın atyndaǵy qory», 1998. – 584 b., ıl. 52 s.
3. Knıga Marko Polo. Serııa: Pýteshestvııa. Otkrytııa. Prıklıýchenııa. – Alma-Ata: Naýka, 1990. – 352 s.
4. Ábilǵazy. Túrik shejiresi. – Almaty: Ana tili, 1991. 208 bet.
5. Q.Jalaıyr. Shejireler jınaǵy. Almaty: Qazaqstan, 1997. – 128 bet.
6. Tarıh-ı Abý-l-haır-hanı. // Materıaly po ıstorıı Kazahskıh hanstv XV-XVIII vekov (Izvlechenııa ız persıdskıh ı tıýrkskıh sochınenıı) Sost.: S.K.Ibragımov, N.N. Mıngýlov, K.A.Pıshýlına, V.P. Iýdın. – Alma-Ata, 1969. – 652 s.(Odan ári MIKH.)
7. Tarıh-ı Kıpchakı.//MIKH.
8. Ahmedov B.A. Gosýdarstvo kochevyh ýzbekov. M., 1965.
9. Margýlan A.H. Arheologıcheskıe razvedkı v Sentralnom Kazahstane (1946 g.) // Izv. AN KazSSR, serııa ıstorıcheskaıa, №49, vyp. 4, 1948, str.119-145.
10. Safargalıev M.G. Raspad Zolotoı Ordy. Myna kitapta: Na styke kontınentov ı sıvılızasıı... (ız opyta obrazovanııa ı raspada ımperıı X-XVI vv.). M.: INSAN, 1996. – 768 s.
11. Qudaıberdiuly Sh. Túrik, qyrǵyz-qazaq hám handar shejiresi. – Almaty: Qazaqstan; Sana, 1991. – 80 bet.
12. Tavarıh-ı gýzıda-ıı nýsrat-name.//MIKH.
13. Fath-name.//MIKH.
14. Shaıbanı – name.//MIKH.
15. Istorııa SSSR. Ýchebnoe posobıe (Izdanıe trete, dopolnennoe). Pod obsheı redaksıeı professora B.D.Dasıýka. chast I. M., Izdatelstvo «Mysl», 1970.
16. Istorııa Kazahskoı SSR. T. I. –Almaty, 1957.